Pierwszy Oddział PTH we Włocławku powstał w 1956 r. Instytucjonalnymi inicjatorami jego utworzenia były Oddział PTH w Bydgoszczy oraz Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Bydgoszczy. Wśród założycieli wymienić należy m.in.: Henryka Żmijewskiego, Henrykę Królikowską, Józefa Arentowicza, i Halinę Zytner. Zebranie organizacyjne odbyło się dnia 10 V 1956r. Wybrano wtedy pierwszy zarząd, który liczył osiem osób. Prezesem został Józef Arentowicz, wiceprezesem Józef Kaszewski, sekretarzem Henryk Żmijewski a skarbnikiem Stanisław Opszalski. Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej został sędzia Tadeusz Sławiński.
Oddział prowadził szeroką działalność popularyzatorską i naukową. Jego aktywność koncentrowała się przede wszystkim na organizowaniu zebrań naukowych, odczytów, sesji naukowych i popularnonaukowych, inicjowaniu przedsięwzięć badawczych, emisji filmów historycznych, publikowaniu badań naukowych. Oddział ściśle współpracował z szeregiem instytucji naukowych i kulturalnych nie tylko lokalnych, ale i z całego kraju. Aktywnym był w zasadzie do 1981 r. W stanie wojennym, wprowadzonym w Polskie 13 XII 1981 r., zawieszono działalność większości organizacji społecznych, w tym także PTH i jego oddziałów terenowych. W latach następnych włocławski oddział wznowił pracę, ale w bardzo ograniczonym zakresie. Miedzy innymi z korespondencji władz miasta Włocławka z oddziałem z lat 1983-1986 wynika, że PTH nie przejawiało w mieście aktywności. Ostatnim ważnym przedsięwzięciem był udział w publikacji 7 tomu „Ziemi Kujawskiej”, który ukazał się w 1985 r.
Projekt ponownego utworzenia struktur PTH we Włocławku pojawił się na przełomie 1999 i 2000 r. 19 X 2000 r. odbyło się zebranie organizacyjne. Do Włocławka przyjechał prof. Krzysztof Mikulski wówczas Prezes Oddziału PTH w Toruniu, i członek Zarządu Głównego. Uczestniczyło w nim 17 osób. Po dyskusji, jednogłośnie podjęto decyzję o utworzeniu Koła PTH przy Oddziale PTH w Toruniu. Nie zdecydowano się na tworzenie od razu samodzielnego Oddziału. Uznano za realniejsze założenie najpierw Koła, z opcją przekształcenia go w przyszłości w Oddział. Wybrano Tymczasowy Zarząd, w którego składzie znaleźli się też inicjatorzy przedsięwzięcia. Do zarządu weszli: Tadeusz Rejmanowski - prezes oraz Piotr Bokota, Tomasz Dziki, Piotr Pawłowski i Zdzisław Zasada. Tymczasowy Zarząd zobligowano do opracowania projektu regulaminu koła i zorganizowania pierwszego walnego zebrania członków - założycieli. Wyznaczono jego termin na 17 XI 2000 r. W okresie od 20 X do 16 XI 2000 r. odbyło się kilka zebrańTymczasowego Zarządu Koła. Powstała ostateczna wersja projektu regulaminu, i wytyczne programowe oraz porządek obrad walnego zebrania.
Walne Zgromadzenie Członków - Założycieli Koła PTH we Włocławku przy Oddziale PTH w Toruniu odbyło się w planowanym terminie - 17 XI 2000 r. W zebraniu wzięło udział 36 osób, z których 34 wypełniły i podpisały deklaracje członkowskie. Frekwencja utwierdziła inicjatorów w słuszności przedsięwzięcia. Wśród członków - założycieli znaleźli się historycy i miłośnicy historii regionu nie tylko z Włocławka, ale również z terenu całego byłego województwa włocławskiego. Z 34 osób 16 było nauczycielami historii, 4 muzealnikami, 3 archiwistami. Pozostali reprezentowali inne profesje. Propozycje programowe przedstawił T. Rejmanowski. Przy omawianiu poszczególnych punktów zwracał uwagę na najważniejsze ich aspekty, np. w zakresie organizowania zebrań naukowych dla członków koła położył nacisk na to, aby planowane wystąpienia naukowe dotyczyły głównie zagadnień nowych, jeszcze nie publikowanych oraz aby prelegentami byli zarówno goście z zewnątrz (zaproszeni naukowcy), jak i członkowie Koła. Zaproponował nauczycielom tworzenie, w ramach koła, zespołów problemowych. Zgromadzeni zdecydowali o powołaniu w strukturach Koła Sekcji Edukacji Regionalnej. Wybrano zarząd Koła. Prezesem został T. Rejmanowski, a do zarządu weszli: P. Bokota, T. Dziki, Marek Grzymowicz, Regina Muszyńska, Piotr Pawłowski i Z. Zasada.
Ustalenia zgromadzenia z 17 XI wyznaczyły najważniejsze kierunki działalności PTH we Włocławku na następnych wiele miesięcy. Zarząd Koła i jego członkowie przystąpili do pracy bieżącej zaraz po zgromadzeniu z 17 XI. Na przykład w grudniu 2000 r. pod patronatem PTH w Zespole Szkół w Ciechocinku powstało Młodzieżowe Stowarzyszenie Historyków, którego opiekunem została Iwona Ogrodowska. W końcu 2000 r. T. Dziki odbył pierwsze spotkanie w sprawie powrotu do współpracy z Oddziałem PTH w Inowrocławiu, a delegacja zarządu odbyła robocze spotkanie z przedstawicielami zarządu toruńskiego Oddziału.
W 2001 r. działalność Koła koncentrowała się głównie na organizacji regularnych zebrań naukowych dla jego członków. Łącznie odbyło się ich dziewięć. Członkowie Koła również angażowali się w prace w zakresie edukacji regionalnej. Koniec 2002 r. przyniósł ważne zmiany. Odbyło się Walne Zgromadzenie Sprawozdawczo - Wyborcze Członków Koła PTH. Najważniejszą jego decyzją była uchwała o przekształceniu Koła w samodzielny Oddział PTH we Włocławku. Działalność Koła, od momentu powstania do połowy 2002 r., przynosiła postępy m.in. w pracy w zakresie popularyzacji historii. W połowie 2002 r. liczba zdeklarowanych członków Koła przekroczyła 60 osób. Zgromadzenie odbyło się 13 XII 2002 r. Podczas obrad podjęto uchwałę o przekształceniu Koła w Oddział. Wybrano Zarząd Oddziału, do którego weszli: T. Rejmanowski - prezes, Marek Wojtkowski - wiceprezes, P. Bokota - skarbnik, T. Dziki - sekretarz, I. Ogrodowska - członek. Na czele Komisji Rewizyjnej stanął Kazimierz Krasiński, a członkami zostali Marek Szadkowski i Beata Belter.
W 2003 r. istotnym elementem pracy Oddziału, oprócz organizowania zebrań naukowych, była współpraca z młodzieżą szkolną. W tym roku w kilku szkołach postały przyszkolne uczniowskie koła PTH. Większość z nich bazowała na istniejących już szkolnych kółkach historycznych. Uczniowskie Koła PTH przy Oddziale PTH powstały przy: Liceum im. Ziemi Kujawskiej we Włocławku, Zespole Szkół nr 5 we Włocławku; Gimnazjum nr 3 we Włocławku, Szkole Podstawowej nr 14 we Włocławku. Aktywnie działało też wspomniane Koło przy Zespole Szkół w Ciechocinku1. Koła te łącznie liczyły ponad 100 członków.
Zarząd Oddziału podjął decyzję o organizacji w 2004 r. konkursu historycznego dla dzieci i młodzieży ze szkół podstawowych i ponadpodstawowych z terenu byłego województwa włocławskiego. Zdecydowano, że będzie to konkurs cykliczny pod tytułem „Historia małych ojczyzn”. Ustalono tematykę pierwszej edycji i opracowano regulamin. Rozstrzygnięcie zaplanowano na maj 2004 r., natomiast ogłoszono go w 2003 r. Prace miały dotyczyć tematu: „Gospodarka na Kujawach wschodnich oraz w ziemi dobrzyńskiej i jej związki z Europą na przestrzeni wieków”. W 2003 r. zrealizowano także inne, nowe w działalności Oddziału, zadanie. Przy aktywnym udziale kół szkolnych, w grudniu tego roku, PTH zorganizowało obchody z okazji 130. Rocznicy powstania we Włocławku pierwszej fabryki fajansu. W SP nr 14 we Włocławku zrealizowano dużą, okolicznościową wystawę o historii fajansu, a w Liceum im. Ziemi Kujawskiej sesję popularnonaukową. Autorami referatów, obok zawodowych historyków, byli uczniowie szkół - członkowie szkolnych kół PTH.
Obchody spotkały się ze sporym zainteresowaniem mieszkańców miasta, jego władz oraz lokalnych mediów i młodzieży szkolnej. Mimo to inicjatorzy imprezy napotykali problemy w trakcie prac przygotowawczych, szczególnie w kwestii pozyskania środków finansowych na ten cel. Skromnej pomocy odmawiały nawet zakłady, które w reklamach swoich firm i wyrobów, publicznie powoływały się, i nadal to robią, na wieloletnie tradycje pierwszej dziewiętnastowiecznej włocławskiej fabryki fajansu, przypisując sobie w ten sposób funkcję jej spadkobiercy.
W 2004 r. Oddział angażował się w wiele przedsięwzięć. Sukcesem było zakończenie, zainicjowanego w 2003 r., konkursu historycznego pt. „Gospodarka na Kujawach wschodnich oraz w ziemi dobrzyńskiej i jej związki z Europą na przestrzeni wieków”. Była to pierwsza edycja konkursu z cyklu „Historia małych ojczyzn”. Oddział współorganizował go z Wydziałem Humanistycznym WSHE we Włocławku. Uzyskano patronat honorowy Prezydenta Miasta Włocławek. Utworzono Komitet Honorowy. Konkurs spotkał się z pozytywnym odbiorem. Do jury wpłynęło ponad 40 prac. Uroczyste rozstrzygnięcie miało miejsce 3 VI 2004 r. w Zespole Szkół nr 5 we Włocławku, przy ul. Toruńskiej.
Rok 2005 przyniósł dynamiczny rozwój działalności Oddziału. Towarzystwo wzięło udział w niemal wszystkich najważniejszych wydarzeniach kulturalnych i naukowych, do jakich doszło w mieście. Ważną formą pracy było organizowanie zebrań naukowych, z tą różnicą, że przekształcono je w imprezy otwarte dla wszystkich zainteresowanych. W pierwszej połowie roku Oddział zorganizował trzy otwarte zebrania naukowe. 15 IV do Włocławka został zaproszony prof. dr hab. Andrzej Kola z UMK w Toruniu, który wygłosił referat nt. „Badania katyńskie w świetle prac archeologiczno - ekshumacyjnych w Charkowie”. Wykład dotyczył 65 rocznicy zbrodni katyńskiej. Kolejne zebranie również zostało poświęcone problematyce katyńskiej. 17 VI do Włocławka przyjechał płk Zdzisław Sawicki, kustosz Muzeum Katyńskiego Oddziału Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, który w 1990 r. był powołany przez Generalną Prokuraturę Wojska Polskiego w skład Zespołu Biegłych Ekspertów Badań Zbrodni Katyńskiej. Wygłosił referat nt. „Katyń wczoraj i dziś”.
W 2005 r. Oddział aktywnie uczestniczył w innych wydarzeniach naukowych i kulturalnych. Zaangażował się w realizację cyklu imprez w ramach obchodów 750-lecia nadania praw miejskich Włocławkowi, a także w I Włocławskim Festiwalu Kultury Nauki i Techniki. W pierwszej z imprez Prezydent Miasta Włocławek powołał Honorowy Komitet obchodów, w skład, którego weszło dwóch członków PTH: T. Dziki i P. Bokota. W ramach obchodów zaplanowano szereg imprez, na przykład konkurs z zakresu wiedzy o historii miasta pt. „Od Wodzisławia do Włocławka” nad którym patronat medialny przejęła „Gazeta Kujawska”, a autorem wszystkich pytań i jednocześnie przewodniczącym jury był T. Dziki. T. Dziki wziął udział w sympozjum naukowego pod takim samym tytułem, które odbyło się 21 VI. W sympozjum uczestniczył prof. zw. dr. hab. Henryk Samsonowicz, minister edukacji narodowej w rządzie Tadeusza Mazowieckiego.
W 2005 r. Oddział podjął pacę także w przygotowaniu i realizacji ważnego wydarzenia naukowo - kulturalnego dla Włocławka pod nazwą I Włocławski Festiwal Kultury, Nauki i Techniki. Festiwal odbył się w dniach 14-16 X 2005 r. Jego przygotowanie wymagało wielomiesięcznej pracy. W 2005 r. włocławskie PTH podejmowało inne przedsięwzięcia realizując zadania statutowe. Zorganizowano drugą edycję konkursu z cyklu „Historia małych ojczyzn”. Konkurs przeprowadzono pt. „Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Kujawach wschodnich i w ziemi dobrzyńskiej w XIX i XX wieku”. Jego celami było m.in.: uświadomienie roli mniejszości narodowych w kształtowaniu regionalnej tożsamości. Uroczyste rozstrzygnięcie nastąpiło 31 V 2005 r. w SP nr 14. W 2005 r. Oddział objął też patronatem naukowym II Międzyszkolny Konkurs Wiedzy o Regionie zorganizowany przez SP nr 14 we Włocławku. Dużym zainteresowaniem mieszkańców Włocławka cieszył się też półroczny cykl audycji radiowych pt. „Z archiwum W”, który powstał we współpracy Oddziału z Radiem „W”. Przez kilka miesięcy 2005 r. codziennie, w dni robocze, emitowano krótkie opowiadania historyczne, często o nieznanych faktach z dziejów Włocławka i regionu.
W 2005 r. nastąpiły zmiany organizacyjne w Oddziale. Z powodu kłopotów zdrowotnych ze społecznej pracy w zarządzie zrezygnował dotychczasowy prezes T. Rejmanowski. Zorganizowano Walne Zgromadzenie Sprawozdawczo - Wyborcze, na którym wyłoniono nowe władze. Prezesem został T. Dziki. Do zarządu weszli: M. Wojtkowski, Z. Zasada (wiceprezesi), Łukasz Daniewski (sekretarz), P. Bokota (skarbnik) oraz B. Ziółkowski i T. Wąsik (członkowie). Na czele Komisji Rewizyjnej stanął Marek Szadkowski. Zmiany personalne nie miały wpływu na obniżenie poziomu aktywności Oddziału. Włocławskie PTH realizowało wiele imprez. Jedną z formą aktywności była współpraca odczytowa z Filią nr 12 Biblioteki Publicznej im. Z. Arentowicza we Włocławku, która realizowała projekt „Mała ojczyzna”. W ramach współpracy członkowie Oddziału wygłosili kilka referatów o historii miasta. W 2006 r. członkowie Oddziału gościli z referatami popularnonaukowymi także w szeregu szkół włocławskich. Interesującą inicjatywą było polsko - niemieckie zebranie z 27 V 2006 r. nt. „Polacy i Niemcy we wspólnej Europie. Czy możliwe jest pojednanie?”.
W 2006 r. Oddział przeprowadził III edycję konkursu z cyklu „Historia małych ojczyzn”. Prace powstawały nt. „Oni tworzyli naszą historię”. Konkurs zorganizowano wspólnie z Wydziałem Humanistycznym WSHE. Patronat Honorowy objął Prezydent Miasta Włocławek Władysław Skrzypek. Do Jury wpłynęły 92 prace. Uroczyste rozstrzygnięcie odbyło się w Zespole Szkół nr 5 we Włocławku, w dniu 6 VI 2006 r. W 2006 r. Oddział wziął też aktywny udział w II Włocławskim Festiwalu Kultury Nauki i Techniki, który odbył się w dniach 18-20 V. W tym roku w składzie 16-osobowej Społecznej Rady Programowej Festiwalu znaleźli się dwaj członkowie PTH: T. Dziki i P. Bokota. PTH ponadto współorganizowało m.in.: „VI Uczniowskie Seminarium Popularnonaukowe”, dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych; i konkurs historyczny dla słuchaczy na antenie Radia „Gra” pt. „O tym się mówi”2.
Od 2007 r. obserwuje się powolny spadek aktywności PTH we Włocławku. Najważniejszą formą pracy stało się organizowanie otwartych zebrań naukowych. Mimo zwolnienia tempa pracy starano się realizować, bądź wspierać, różne przedsięwzięcia, także m.in. z zakresu edukacji regionalnej. W 2007 r. do skutku doszła kolejna, czwarta, edycja konkursu z cyklu „Historia małych ojczyzn”. Tym razem zainteresowani udziałem uczniowie przysyłali prace nt. „Lata 40.te, 50.te, 60.te w historii mojej miejscowości”. Celem konkursu była próba ukazania „przełomów historycznych” w życiu lokalnych społeczności i ich konsekwencji. Konkurs miał na celu np. uświadomienie znaczenia przemian cywilizacyjnych w historii społeczności lokalnych. Uroczyste rozstrzygniecie konkursu miało miejsce 19 VI 2007 r.
W 2007 r. Oddział wziął udział m.in. w organizacji uroczystości związanych z 35-leciem istnienia Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP im. Andrzeja Makowskiego we Włocławku. Imprezy okolicznościowe odbyły się 6 X 2007 r. w Gimnazjum nr 4 im. ONZ we Włocławku, a ich współorganizatorami, prócz PTH, były: WSHE we Włocławku, i Gimnazjum nr 4 oraz Szkoła Podstawowa nr 23 we Włocławku. Tradycyjnie członkowie PTH odwiedzali szkoły i instytucje kultury wygłaszając dla zainteresowanych referaty naukowe i popularnonaukowych. Szereg inicjatyw m.in. z zakresu edukacji regionalnej Oddział podjął w 2008 r. W lutym PTH zorganizowało kolejne Rejonowe Eliminacje Wojewódzkiego Konkursu Historii i Wiedzy o Społeczeństwie dla Gimnazjalistów „Region - Polska - Świat”, który organizowany był pod patronatem Kujawsko - Pomorskiego Kuratora Oświaty w Bydgoszczy. Oddział współuczestniczył też w realizacji konkursu „Nauczyciel i uczeń badaczem historii regionalnej”, organizowany przez Kujawsko - Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli we Włocławku, w ramach obchodów Roku Andersowskiego.
W 2009 r. PTH współorganizowało debatę nt. „Polska 20 lat po okrągłym stole”. Debata odbyła się 20 II. Głównym gościem był ks. Biskup Bronisław Dembowski, obserwator obrad okrągłego stołu z ramienia Episkopatu Polski. W 2009 r. udało się też zrealizować kolejną edycję konkursu „Historia małych ojczyzn”. W tym roku młodzież pisała prace nt. „Szkoła moich dziadków, szkoła moich rodziców”. Konkurs odbył się pod patronatem Kujawsko - Pomorskiego Centrum Edukacji Nauczycieli we Włocławku. Uroczyste rozstrzygnięcie nastąpiło 10 VI w Szkole Podstawowej w Śmiłowicach, która w 2009 r. obchodziła 150-lecie istnienia.
W 2010 r. Oddział współorganizował m.in. jeden konkurs historyczny, pt. „Postacie i rody zasłużone dla historii miasta Włocławka”. Zrealizowano go przy współpracy z Osiedlową Sekcją Pomocy Społecznej nr 4 „Południe” Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej we Włocławku. Konkurs skierowano przede wszystkim do dzieci, które znajdowały się pod opieką Sekcji. Jego celem było m.in. inspirowanie dzieci do samodzielnych poszukiwań, uświadomienie związku historii pojedynczych ludzi lub rodów z dziejami społeczności lokalnej na przestrzeni dziejów. Patronat Honorowy nad konkursem objął Poseł na Sejm RP Marek Wojtkowski. Uroczyste rozstrzygnięcie konkursu odbyło się 22 XII. Odbyło się też kilka otwartych zebrań naukowych.
2011 r. był trudnym czasem dla Oddziału. Z ciężką chorobą walczył Piotr Bokota, pomysłodawca powstania jego struktur, współtwórca, skarbnik i niezwykle aktywny działacz. Po jego odejściu stwierdzono, że m.in. z uwagi na jego zasługi należało kontynuować pracę PTH. 30 XI 2011 r. odbyło się Walne Zebranie Sprawozdawczo - Wyborcze Członków Oddziału PTH we Włocławku, podczas którego m.in. wybrano nowy zarząd, w skład którego weszli: dr Tomasz Dziki - prezes; mgr Witold Filipski i mgr Krystian Łuczak (wiceprezesi); mgr Tomasz Wąsik - sekretarz; i mgr Lozanna Bokota - skarbnik.
Opracował: dr Tomasz Dziki, Prezes Oddziału.
___________________________________________________________________________________
1. T. Dziki, op. cit., s. 146.
2 .Ibidem, Korespondencja w sprawie propozycji programowych.